Sanibona bengicela ningipha imibala yezinkomo
IMIBALA YEZINKOMO
1. Inzima / inzimakazi : Yinkomo enebala elimnyama wonke umzimba, kwesinye isikhathi uma kuyinkunzi, inkabi kuthiwa “insizwa”
2. Emaqandeqelu/ emaqanda kacilo : Yinkomo emhlophe enamabala amancane abomvu, afana naweqelu. Inkomo enalo mbala kubuye kuthiwe imaqanda kacilo. Uqelu nocilo amagama enyoni eyodwa.
3. Iqola : Yinkomo emnyama / ebomvu enebala elimhlophe eqolo. Kususelwa kuyo le nyoni iqola.
4. Ebafazibewela : Imnyama wonke umzimba yase igqiza ngemikhono emhlophe.
5. Idube : Libomvu ngokugqungqile lase liba nemishwi emnyama enqamule umzimba kabili, njengalo idube lempela. Elinye idube liba mpunga linqamule ngemishwi emhlophe.
6. Ihunqu / ihunqukazi : Lombala uvamise ezinjeni nasezinkukhwini. Kushiwo inkomo emnyama echaphaze ngamabala amhlophe yahunqu okwebululu.
7. Ematshezulu : Yinkomo exube ngokulinganayo umbala omnyama nomhlophe.
8. Ebafazi bewela : Inkomo emnyama wonke umzimba bese ibamhlophe ngemilenze nemikhono.
9. Ikhwifikhwifi : Inkomo enamabala amnyama namhlophe ngokulinganayo.
10. Ihhemu : Inkomo emnyama ngenhla imhlophe nganhlanye lombala omhlophe unokuba sezinhlangothini zombili.
11. Ihunqu : Inkomo ebomvu ngokunsundu yachaphaza ngamabala amnyama athi fahlafahla.
12. Ephuzingwebu : Inkomo emnyama emzimbeni imhlophe ngomlomo.
13. Ihwanqa : Inkomo ebomvu yafahlaza ngombala omhlophe wonke umzimba ngisho nezindlebe zinamabala.
14. UMbhungu : Inkabi emhlophe qhwa ngisho nezimpondo kanye nezinselo zayo. Igama elithi u’mbhungu’ libuye lisho ingane engakazalwa engakabi nalo ithambo. Lapha enganeni leli gama elithi umbhungu’ lithathelwe egameni elithi isibungu ngoba izinto ezifana neminyovu (wasp), izinyosi, imuvu nokunye okutinyelayo ziqala zibe izibungu (izimpethu) ngaphambi kokuba izibe ilezo zinto. Ngisho nempukane imbala ize ingatinyeli kodwa iba impethu kuqala ngaphambi kokuguqukela ekubeni impukane. Umbhungu wenkomazi kuthiwa u’mbhungukazi’
15. Inco / Incokazi : Incokazi inkomazi ebomvu ethe bhadubhadu ngamabala amhlophe kakhulu ezinhlangothini, yabuye yathi ukuwashaya nasemhlane. Imvamisa la mabala amhlophe nabomvu uma uwabuka kuthi awalingane ngenani nangokuma. Lokhu kwenza ukuba inkomo ibukeke kahle ngenxa yobuhle bayo incokazi, imane igqame kwezinye izinkomo. Yingakho uma nezulu lilihle lingenamafu, lithule kuthiwa ligeze ngencokazi. Uma kuyinkunzi kuthiwa “inco”.
16. Amaqandakwayiba : Lena inkomo ensundu enamabala amamhlophe acisha aqaqele umzimba wonke
17. Amatshehlathi : Lena inkomo exube imibala ngokulinganayo, kungaba ngomnyama noma omhlophe, kokunye kuba omdaka nomhlophe
18. Inyonikayiphumuli : Lena inkomo emhlophe qwa engenalo nelilodwa ibala. Kubuye kuthiwe ilanda nokuyigama elithathelwe enyonini emhlophe qwa ebizwa ngegama elifanayo.
19. Intenjane : Lena inkomo emdaka noma empofu. Kwesinye isikhathi kuthiwa imdubu noma imthuku. Uma kungeyensikazi kuthiwa intenjanekazi. Leli bizo lisuselwa egameni lenyoni ebizwa ngokuthi intenjane enamabala ampofu njengayo le nkomo ebizwa ngentenjane bese ikhwifiza ngamabala amnyama umzimba wonke.
20. Umzondo : Lena inkomo emnyama noma ebomvu eshaya ngamabala amnyama umzimba wonke. Ukuxuba kwayo imibala kuyenza ibe mpunga okwesinambuzane esibizwa ngokuthi umzondo
21. Inzima : Lena inkomo emnyama bhuqe enganalo ibala. Uma kungeyensikazi kuthiwa inzimakazi. Kunesisho sesiZulu esithi i’nzimakazi izala ilungakazi ‘ esichaza ukuthi umuntu akazizali. Ilungakazi inkomo emnyama nayo kodwa yona inawo amabala amhlophe ambadlwana nje
22. Impevu/impemvu : Inkomo emnyama noma ebomvu enabala elikhulu ebusweni. Uma kungeyensikazi kuthiwa impevukazi, inkabi kuthi uBhulesi nokuyigama elathathwa olimini lwesibhunu.
23. Inkone : Ibomvu inamabala amhlophe athe caba caba umzimba noma engawuqedile. Kufuneka kodwa ukuthi lamabala amhlophe ehlise umhlonzo, esukela ebusweni. Kwesinye isikhathi inkone iba nombala omhlophe emhlane nangaphansi. Amabala amhlophe esikhumbeni senkomo enkone ahambisa nenhlanzeko kanye nokubusa, inkomo ethe isankone kwaphuka isihlalo
UGwembeshe ongamanzi wokuhlalela ‘UNomashikizela ashiye impi yakhe.’
24. IWaba : Olunye uhlobo lwenkone kodwa yona iba mnyama, bese iba namabala athe caba caba umzimba wonke.
Ikuphi umehluko phakathi kombala onkone nomatshehlathi